به گزارش پایگاه تحلیلی خبری روشنایی: در دوران زندگی امام صادق(علیه السلام) حوادث مهم سیاسی و اعتقادی رخ داد که از آن جمله انکار امامت امام صادق(علیه السلام)، قیام و جنبش علویان (قیام زید بن علی(علیه السلام) در سال ۱۲۲ هجری قمری و قیام محمد بن عبد الله بن حسن معروف به نفس زکیه و برادرش ابراهیم در سال‌های ۱۴۵ و ۱۴۶ هجری قمری) و جنبش عباسیان بود.(۱)
امام صادق(علیه السلام) همانند پدر بزرگوارش به شدت با انحرافات برخورد می‌کرد؛ چنان که طی سال‌ها تلاش، یعنی از زمان امام علی(علیه السلام) تا امام باقر(علیه السلام) محبوبیتی برای اهل بیت(علیهم السلام) پدید آورده بود. تشیع، در عراق و برخی از نقاط دیگر رسوخ کرده بود. دست‌هایی از درون سیاست‌بازی‌های وقت می‌کوشیدند تا به وسیله حرکت‌های انحرافی با رخنه در درون شیعه، آن را از داخل متلاشی کنند. قیام علمی امام صادق(علیه السلام) در جهت حفظ شیعه و حرکت در نفی عقیده‌های انحرافی، از جمله عقیده دروغین مهدویت، از مهم‌ترین اقدامات امام صادق(علیه السلام) برای حفظ فرهنگ اصیل اسلامی در پرتو امامان شیعه(علیهم السلام) بود.
از آن جایی که جریان مهدویت امام باقر(علیه السلام) در زمان حیات آن حضرت نیز مطرح بود، امام باقر(علیه السلام) در برخورد با این عقیده انحرافی فرمود: «عده‌ای به خیال خام خود، مرا مهدی می‌پندارند، در حالی که من به اجل خود نزدیک‌تر از آنم که آن‌ها ادعا می‌کنند.»(۲) همچنین از آن حضرت پرسیدند که ایا او قائم آل‌محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) است؟ در پاسخ فرمود: «چگونه ممکن است من او باشم؛ در حالی‌که من به ۴۵ سالگی رسیده‌ام؟ صاحب این امر به جوان شبیه‌تر خواهد بود.»(۳)
جابر جعفی می‌گوید: از امام باقر(علیه السلام) پرسیدم که امام بعد از او کیست؟ دست روی شانه فرزندش ابی عبد الله ( امام صادق (علیه السلام)) زد و فرمود: «به خدا سوگند فرزندم بعد از من امام است.»(۴)
بر این اساس امام صادق(علیه السلام) نیز با جریان‌های انحرافی برخورد کرده است. بنا به نص امام باقر(علیه السلام)، امامت امام صادق(علیه السلام) تثبیت و مدعیان دروغین نفی گردیدند و امام صادق(علیه السلام) به عنوان ششمین امام شیعیان، نزد شیعیان راستین و علاقه‌مندان اهل بیت(علیهم السلام) نظرها را به سوی خود جلب کرد.
بعد از نفی جریان مهدویت امام باقر(علیه السلام)، اواخر دهه دوم از قرن دوم، قیام زید به وجود آمد که پس از کشته شدن او، جریان انحرافی فرقه زیدیه، موجودیت خود را در عراق آغاز کرد و آشوب فکری را در میان شیعیان به وجود آورد. پس از قیام زید و فرزندش یحیی، به ویژه روی کار آمدن یکی از بنی‌الحسن به نام محمد بن عبد الله (نفس زکیه)، این‌ها به تدریج گروهی از شیعیان را نیز به دور خود جمع کردند و عنوان زیدیه بر آنان اطلاق گردید.(۵) از آن پس میان جعفری‌ها و زیدی‌ها اختلاف شدیدی به وجود آمد. از این جا بود که امام صادق(علیه السلام) در برابر این جریان ایستادند و موضع‌گیری کردند. از آن نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. برخورد امام صادق(علیه السلام) با ادعای مهدویت محمد بن عبد الله (نفس زکیه):
امام صادق(علیه السلام) وقتی که از این ادعا با خبر شد، در برابر آن واکنش نشان داد و با عبد الله بن حسن (پدر محمد) به گفتگو نشست و خبر داد که فرزند او مهدی نیست و حیف است که به این زودی کشته شود و خلافت به دست دیگران (فرزندان عباس) بیفتد. به او فرمود: «گمان می‌کنی که پسرت همان مهدی موعود است؟ چنین نیست و وقت آن نرسیده است.»
عبد الله از این خسن امام به خشم آمد و گفت: من به خلاف آن چه تو می‌گویی، معتقدم. والله خداوند تو را بر غیب خویش آگاه نکرده است. تو را حسد فراگرفته و واداشته که به پسر من چنین نظری داشته باشی. امام صادق(علیه السلام) در پاسخ فرمود: «به خدا سوگند حسد مرا وادار نکرده»؛ سپس دست بر شانه عبد الله زد و فرمود: «این خلافت به شما نخواهد رسید و به زودی هر دو پسرت «محمد و ابراهیم» کشته می‌شوند.»(۶)

۲. برخورد امام صادق(علیه السلام) با ابوسلمه و ابومسلم خراسانی:
امام صادق(علیه السلام) در برابر عملکرد و اقدام بی‌جای آن دو که از آن حضرت همکاری خواسته بودند نیز واکنش نشان داد و آنان را تأیید نکرد. عکس‌العمل آن حضرت از این جهت بود که در مسئله قیام و خروج، بدون فرهنگ‌سازی و اگاهی کافی از اندیشه امامت و بدون توجه به موقعیت زمانی و آمادگی لازم، جز شکست، نتیجه‌ای نخواهد داشت، زیرا به راه انداختن یک جریان شیعی فراگیر، اعتقاد کافی به امامت لازم دارد تا حصول به پیروزی ممکن باشد و الا یک اقدام ساده و شتاب زده، نه تنها دوام نمی‌آورد، بلکه فرصت‌طلبان از آن بهره بیشتری می‌برد؛ چنانکه در جریان حرکتی که زید بن علی(علیه السلام) و پس از آن یحیی بن زید در خراسان به آن دست زدند، بنی عباس بیشترین بهره را برده و در عمل، خود را به عنوان مصداق شعار «الرضا من آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)» تبلیغ کردند. از این جهت بود که بنا به طرفداری از جانشینی ابوهاشم بن محمد بن حنفیه، همه را به قتل رساندند.(۷)
۳. برخورد امام صادق(علیه السلام) با فرقه صالحیه:
امام صادق(علیه السلام) با زیر مجموعه دیگری از زیدیه که پیروان حسن بن صالح، معروف به «صالحیه» بودند، برخورد نمود و در برابر اندیشه آن‌ها از خود عکس العمل نشان داد. حسن بن صالح با جمعی از پیروانش خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و آیه «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم»(۸) را تلاوت کرد و از امام پرسید که مفهوم این آیه چیست؟ هدف از این پرسش آن بود که بداند اطاعت از خدا و رسول در کجا مصداق دارد و مصداق اولی الامر چه کسانی هستند. امام صادق(علیه السلام) در برخورد با این اندیشه فرمود: مقصود از «اولی الامر» علما هستند و مقصود از علما، امامانی از ما اهل بیت(علیهم السلام) است.»(۹)
امام صادق(علیه السلام) افزون بر این که با این گونه عقیده‌های انحرافی برخورد عملی داشته است، روایاتی را نیز تقبیح کرده و خلاف هدایت می‌داند که در باره قیام‌ها و خروج به نام مهدویت و آل‌محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) باشد؛ از جمله می‌فرماید: «خروجی که قبل از قیام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) صورت گیرد و از مردم به نام مهدی بیعت بگیرد، محکوم به شکست است و طاغوت خواهد بود.»(۱۰) همچنین می‌فرماید: «هر بیعتی که پیش از ظهور قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) انجام پذیرد، بیعت با او، بیعت با نفاق، مکر و حیله است.»(۱۱)
بنابراین، دوران امام صادق(علیه السلام) از آن جهت که دوران حکومت نوپای عباسیان بود، اندیشمندان و صاحبان آرا از آن استفاده کرده و هر یک می‌خواستند اندیشه‌های خود را اظهار کنند و به دنبال تثبیت آن بودند و تلاش می‌کردند که یا آن را از میان بردارند یا آن را انحرافی جلوه دهند، از این‌رو یک عده ناآگاهانه در دام تزویر و سیاست‌بازی‌ها افتادند و با وجود امام صادق(علیه السلام) راه انحرافی را در پیش گرفتند. از این جا بود که آن حضرت بر اساس درک از واقعیت‌ها، با هر کدام از گروه‌ها و فرقه‌های انحرافی برخورد نمود و در برابر عقیده و اندیشه آنان، عکس العمل نشان داد و در گفتارهای خود آنان را جریانی انحرافی معرفی فرمود و عقیده صحیح را ارائه کرد.